Vooraf (door Ton Hirdes)
Eind januari vertrekt Marjan Lucas (65) (voormalig GroenLinks-raadslid en landelijk voorzitter) naar de Oekraïne als waarnemer voor een missie van de OVSE, de Europese organisatie voor vrede en veiligheid. Die missie luistert naar de naam SMMU: de Special Monitoring Mission in Ukraine. Marjan zal ingezet worden in de Donbas is dan de bedoeling. Ze zal met haar team rapporteren over schendingen van bestandsafspraken. Maar het loopt anders: “De gehele internationale staf wordt geëvacueerd uit Oekraïne. De Russische invasie is een feit, ook Kiev lag, en ligt, onder vuur”, schrijft ze.
Onderstaand verhaal van Marjan is via de mail tot stand gekomen. In eerste instantie schrijft ze vanuit Kiev waar geregeld het alarm afgaat en ze vanaf de 13e verdieping van haar onderkomen naar de schuilkelder moet. Daarna schrijft ze vanuit Moldavië waar een deel van de SMMU wordt geëvacueerd. Ze hoopt van daaruit via Roemenië Nederland te kunnen bereiken. Tussentijds blijft het een paar dagen stil, geen mails of appjes, geen communicatie. Inmiddels is ze terug In Nijmegen.
Missie en mandaat (Marjan Lucas)
Op verzoek van Oekraïne werd de OVSE SMMU missie gerealiseerd in 2014. Een civiele, internationale missie die met haar aanwezigheid op de grond in heel Oekraïne, onpartijdig, onbewapend en onafhankelijk toezicht zou moeten houden op naleving van de akkoorden door de strijdende partijen. Waarnemers (‘monitoring officers’) uit zowel oost als west maken er deel van uit. Dus inclusief Russen, Kazachen, Belarussen, Georgiërs, Kirgiezen, Tadzjieken e.v.a. en daarnaast ook Amerikanen, Fransen, Britten, Zweden, Canadezen, Italianen, Bosniërs, Duitsers e.v.a. En dus ook Nederlanders, 7 in getal van de ruim 650 waarnemers, 42 nationaliteiten, toen ik naar de Oekraïne vertrok.
Juist door deze oost-west mix is (en hopelijk blijkt straks niet dat ik inmiddels behoor te zeggen: was) de SMMU de enige internationale missie die bij strijdende partijen en in politieke burelen het draagvlak heeft om, met de voeten op de grond, ook in de conflictregio’s te monitoren en rapporteren. Dit in tegenstelling tot de EU en VN.
Achtergrond SMMU
De missie OVSE SMMU (zie https://www.osce.org/special-monitoring-mission-to-ukraine) werd in 2014 opgezet na de massale volksprotesten in Kiev tegen de centrale regering, de claim van twee deelrepublieken in Oost-Oekraïne op zelfbeschikking (liefst onafhankelijkheid) en de inname van de Krim door de Russische Federatie. De oprichting van OVSE SMMU was in hetzelfde jaar dat de MH17 werd neergeschoten door een Russische raket die bewees dat het verzet in de Donbas ‘hulp van buiten’ kreeg.
De OVSE SMMU zou toezicht moeten houden op de naleving van het bestand zoals verwoord in de akkoorden Minsk I en Minsk II. En dan vooral op de schendingen daarvan langs de bestandslijn die de twee opstandige deelrepublieken scheidt van de rest van Oekraïne.
De SMMU zelf gaat geen explosieven als landmijnen opruimen, geen infrastructuur herstellen of humanitaire hulp verstrekken. Dat doen, gealarmeerd door de SMMU, andere internationale organisaties zoals het Internationale Rode Kruis. Die gaan dan heel doelgericht te werk en alleen plaatselijk en tijdelijk. Zij zijn daarvoor afhankelijk van informatie van de SMMU. Vaak is er een ‘window of silence’ tussen strijdende partijen nodig waartoe de SMMU bemiddelt.
Kiev Kyiv
Het is de bedoeling dat ik ingezet wordt in de Donbas, In steden als Luhansk of Donetsk, of kleinere steden in de conflictregio zoals Kramatorsk. Maar nog voordat ik Kiev kan verlaten om naar de oostelijke grens te trekken, verergert de politieke situatie. Eerst in de Donbas, maar al snel in heel Oekraïne. Mij wordt gevraagd in Kiev aan de slag te gaan op de afdeling Politieke Analyse van het OVSE SMMU team in de hoofdstad. Het werk: ’s ochtends eerst de ‘morning briefing’ met mijn Kyiv team om de algemene veiligheidssituatie en de eventuele risico’s in beeld te brengen voordat we ‘naar buiten’ gaan. Taken, locaties en tijdschema’s zijn de avond tevoren bepaald. Vervolgens, ’s ochtend, monitoren wat in de stad gebeurt, zoals demonstraties tegenover regeringsgebouwen of ambassades – de Russische bijvoorbeeld. ‘s Middags of ’s avonds gaat het om conferenties van politici en maatschappelijke organisaties – over 8 jaar annexatie van de Krim bijvoorbeeld. Of interviews met diplomaten of politici – met de vice-premier bijvoorbeeld. Daarna rapportages opmaken en voor de strenge deadline doorsturen.
Het nut van dagelijkse rapportages
Ton Hirdes: ‘Marjan heeft eerder dit soort werk gedaan, in de gebieden van voormalig Joegoslavië waar ze bijna drie jaar woonde en werkte en bijna twaalf jaar in Kasjmir, de regio die betwist wordt door India en Pakistan. In de Oekraïne zou ze ingezet worden in de Donbas, de regio in het oosten van het land waar een zelf-uitgeroepen deelrepubliek ligt. In teamverband zou Marjan over de dagelijks te houden ‘patrouilles’ rapporteren. Over de details van eventuele gewapende incidenten, de gebruikte wapens, of er burgerslachtoffers zijn of destructie van woningen, bruggen en andere voor burgers essentiële infrastructuur, zoals elektriciteitscentrales of de watervoorziening. Dagelijkse rapportages die allemaal, volgens het principe van transparantie, netjes te vinden zijn op de website van OVSE SMMU’.
Marjan: ‘Klopt allemaal. Maar het werkelijke nut van de rapportages ligt op een ander niveau. Ze worden ook gestuurd naar de politici en diplomaten die de rapporten letter voor letter spellen en er elkaar op aanspreken in hun vergaderingen, met desgewenst de OVSE als bemiddelaar aan tafel. Dat alles met het doel dat de partijen zich houden aan de bestandsafspraken’ .
En dan is het ineens voorbij: alles wordt anders. Vanwege de Russische dreiging met invasie worden Amerikaanse, Britse en Canadese collega’s opgeroepen Oekraïne te verlaten, al dan niet tijdelijk. Meer landen volgen al snel. Nederland kiest ervoor vooral degenen terug te roepen die in de Donbas zitten. Mij wordt toegestaan zolang als mogelijk in Kiev te blijven: net als ‘iedereen in Oekraïne’ hoop en verwacht ik dat de strijd zich zal beperken tot de opstandige deelrepublieken.
Maar nee dus. De invasie is een feit. Vanuit het oosten, zuiden en noorden rukt het Russische leger op. Een ouderwets brute oorlog wordt een feit. Steden gebombardeerd. Kiev omsingeld. Burgers als ratten in een val. De schuilkelders in: metrostations, of garages onder hotels, flats en overheidsgebouwen.
Evacuatie
Vanuit het OVSE hoofdkwartier in Wenen wordt de SMMU op zaterdagochtend 26 februari opgedragen onmiddellijk te vertrekken. Het is nu of nooit, de stad is vrijwel afgesloten, overal roadblocks en checkpoints. Zij die in de schuilkelders zitten moeten worden opgehaald. Oppikken van meer dan de ‘grabbag’ die je altijd bij je moet hebben, kan niet meer. Wegwezen, alles achterlaten, zoals de duizenden burgers om ons heen. 7 kilo lichter, lichamelijk, maar geestelijk minstens zoveel zwaarder, vertrek ik met een konvooi van meer dan 70 ‘vehicles’ uit Kiev – of Kyiv: het verschil in schrijfwijze blijkt sindsdien emotionele debatten te ontlokken. De meeste auto’s in het konvooi zijn de 4WD-auto’s van de OVSE zelf (‘aso-bak’ flitst door me heen – zo noemde ik ze eertijds in navolging van good-old-Wouter van Eck als ik geërgerd door de Nijmeegse binnenstad fietste). Maar er zijn ook privé-auto’s van ‘national staff’ die met gezin (kinderen, ouders, huisdieren) aansluiten, hopend de grens met welk ander buurland dan ook te kunnen bereiken. We weten bij vertrek en ook de dagen en nachten daarna nog niet welke grensovergang, welk land het zal worden. Polen? Roemenië? Moldavië? We horen dat collega’s in het oosten misschien geen andere optie hebben dan de grens van de Russische Federatie te ‘kiezen’. Naar Rostov, net als de duizenden burgers die eerder al door de Russische Federatie vanuit de Donbas zijn geëvacueerd.
We horen dat Oekraïense mannen tussen 18 en 60 jaar tegengehouden zullen worden aan de grens op last van de regering in Kiev. Deze mannen moeten ‘thuisblijven’, gemobiliseerd voor het burgerverzet tegen de Russen. De angst onder onze Oekraïense collega’s stijgt en inderdaad: aan de grens met Moldavië, na 750 km en twee dagen rijden in een kilometers lang konvooi, blijkt het voor diverse mannen werkelijkheid. Voor hen is de grens dicht. Voor mijn collega uit Belarus is het ook spannend. Laten de Oekraïense grenswachten, of zeg maar burgermilities, hem door? In hun ogen is hij een verrader die ‘samenspant met Putin’. Aan het feit dat hij zich al jarenlang inzet voor de SMMU hebben ze geen boodschap. Ook is de vraag, als hij alsnog de grens over zou kunnen, hoe daarna verder. Terug naar huis, Minsk, betekent gemobiliseerd worden als Wit-Rus, om, samen met het leger van Putin, in Oekraïne het tegenovergestelde te moeten doen van wat hij jarenlang deed als SMMU-er.
Broos
Ik doe dit werk vanuit mijn achtergrond als politiek psycholoog en het besef dat mondiale samenwerking de essentiële voorwaarde is voor vrede en veiligheid en mondiale sociaal-economische gerechtigheid. En dat politiek van bovenaf daarvoor niet voldoende is. Je moet er ook ‘met de voeten in de modder’ aan werken.
Maar internationale organisaties blijken broos waar het gaat om effectief samenwerken. Zie de EU, en nu ook OSVE SMMU: als het erop aan komt, zijn nationale staten degenen die aan de touwtjes trekken dan wel de stekker eruit trekken en lijkt de machtigste ‘Bokito’ te winnen. Als lokale maatschappelijke organisaties organiseer en versterk je de stem en potentie van onderop. Maar samenwerking met internationale organisaties als OVSE SMMU en VN en dialoog op politiek, diplomatiek en bestuurlijk niveau heb je nodig om ‘de bergen werkelijk te verzetten’ – of op z’n minst in beweging te krijgen.
En dan in de juiste richting.
Want oorlog is waanzin. Krankzinnig. En met wapenleveranties kom je niet verder.
Opgetekend vanuit Kyiv (Oekraïne), onderweg naar Chisinau (Moldavië) en Iati (Roemenië)
Met dank aan Ton Hirdes, Nijmegen
