Het telefoongesprek van Trump met Poetin over het beëindigen van de oorlog – zonder dat Europa en Zelenski hierbij betrokken waren – en de rede van vicepresident Vance op de veiligheidsconferentie in München waarin hij openlijk steun verleende aan radicaal-rechts werden door vele deskundigen als een geopolitiek kantelpunt beschouwd 1).
Inmiddels weten we waar we staan.
Het commitment van de VS met de NAVO lijkt verdwenen.
De VS hebben de steun aan Oekraïne opgezegd en deelt geen militaire inlichten meer met Oekraïne (inmiddels tijdelijk weer teruggedraaid).
De militaire steun van Oekraïne is volledig bij Europa en Canada komen te liggen. De VS geven geen garanties meer voor de noodzakelijke backing.
Trump wil een goede relatie met Rusland en het gevaar is groot dat hij in de vredesonderhandelingen voor een groot deel aan de eisen van Poetin tegemoet zal komen.
Europa staat voorlopig buitenspel omdat het geen zorg gedragen heeft voor zijn eigen veiligheid en zich als een vazal van de VS heeft opgesteld.
De reactie van Europa is om miljarden te gaan spenderen aan defensie om het ontstane gat te dichten. Dit leidt tot een ware oorlogskoorts en het perspectief op vrede lijkt verder weg dan ooit.
Hoe langer de oorlog duurt hoe meer de achtergrond van de oorlog uit het zicht verdwijnt. Dat is wel nodig om het perspectief op ontspanning in Europa in beeld te krijgen.
Daarom gaan we terug naar de voorgeschiedenis van deze oorlog en de gemiste kansen om deze oorlog te voorkomen of vroegtijdig te beëindigen.
Vervolgens kijken we of er nog een ander perspectief is om de oorlog te stoppen dan het verhogen van de militaire budgetten.
Voorgeschiedenis van de invasie in Oekraïne
Om de achtergrond van de oorlog in Oekraïne te begrijpen moeten we teruggaan naar de periode 1990-1991 2). In deze periode was er sprake van een verzwakking en stagnatie van de Sovjet-Unie. De laatste leider van de Sovjet-Unie was Gorbatsjov. Hij was voor meer openheid (glasnost) en wilde het verouderde politieke en economische systeem hervormen (perestrojka).
Het beleid van Gorbatsjov stuitte op veel interne weerstand en de mislukte staatsgreep door oud-communisten bracht Jeltsin aan de macht en bezegelde het lot van de Sovjet-Unie in. In de loop van 1991 splitsten 14 staten zich van de Sovjet-Unie af, waaronder Oekraïne. Het gevolg was dat Rusland een kwart van zijn grondgebied verloor. Daarmee hield de Sovjet-Unie op te bestaan en werd ook het einde van de Koude Oorlog ingeluid.
Val van de muur in 1989 en een gebroken belofte
In 1989 viel de Berlijnse Muur. Dit opende het perspectief op de Duitse eenwording en NAVO-lidmaatschap voor het herenigde Duitsland. Gorbatsjov ging hiermee uiteindelijk akkoord en trok de Russische troepen uit voormalig Oost-Duitsland terug. Dit onder de belofte van de NAVO dat het niet verder naar het Oosten zou uitbreiden. In 1990 sloten minister Baker van de VS en minister Genscher van de BRD hierover een overeenkomst met Gorbatsjov waarbij Rusland instemde met de Duitse eenwording en permanente aanwezigheid van Amerikaanse toepen in Duitsland. De NAVO beloofde op zijn beurt niet verder uit te breiden naar het Oosten en zich te houden aan de belofte van not one inch to the east 3).
Verdere uitbreiding van de NAVO
De geopolitieke realiteit veranderde echter razendsnel. Het uiteenvallen van de Sovjet-Unie betekende ook de opheffing van het Warschaupact, het militair bontgenootschap van het Oostblok, de tegenhanger van de NAVO. Dit opende nieuwe perspectieven voor Oostbloklanden om zich los te maken van Rusland en aansluiting te zoeken bij Europa en de NAVO. De VS hadden geen last meer van internationale verplichtingen of van de VN. Volgens Sachs 4). waren de VS na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie van mening “We run the world” en startten een project om de NAVO uit te breiden van Brussel tot Vladivostok en op zoveel mogelijk landen een militaire basis te hebben.
Dit resulteerde er in dat President Clinton in 1994 afstand deed van de afspraak ‘not one inche tot he east 6). Hij gaf aan dat het NAVO-lidmaatschap van de voormalige Oostblok landen een kwestie van tijd zou zijn. Dit leidde er toe dat Tsjechië, Hongarije en Polen in 1997 uitgenodigd werden om lid te worden van de NAVO en in 1999 toetraden tot de NAVO. In 2004 volgden Roemenië, Bulgarije, Slovenië, Slowakije en de Baltische staten.
Poetin nam hier geen genoegen mee en op de veiligheidsconferentie in 2007 in München sprak hij zich hierover duidelijk uit. Hij bekritiseerde de VS voor wat hij noemde de “monopolistische overheersing” van de wereld. Hij haalde de belofte van de NAVO aan dat het niet Oostwaarts zou uitbreiden. Voor Rusland was dat een hele belangrijke veiligheidsgarantie, waar de NAVO zich niet aan had gehouden. Het was voor het eerst dat Poetin een meer assertieve houding aannam in de internationale verhoudingen en duidelijk maakte dat Rusland zijn belangen actief zou verdedigen.
Dit weerhield Amerika niet van zijn plannen voor verdere uitbreiding van de NAVO. Op de NAVO-top van april 2008 werden Kroatië en Albanië uitgenodigd lid te worden van de NAVO. Eveneens werd vastgelegd dat Oekraïne en Georgië lid zouden worden van de NAVO. President Busch dreef deze wens door tegen de wens van Bondskanselier Merkel. Een concreet tijdpad werd er evenwel niet genoemd. Oekraïne kon zich hier echter wel aan vastklampen. Rusland legde de dwingende eis op tafel dat de NAVO die belofte in moest slikken. De NAVO negeerde die eis.
Regime-change in Oekraïne
Het verzoek werd door Oekraïne uiteindelijk opgeschort na de Oekraïense presidentsverkiezingen van 2010 waarin de pro-Russisch Viktor Janoekovitsj tot president van Oekraïne werd gekozen. Eind november 2013 weigerde Janoekovitsj de Associatieovereenkomst tussen de Europese Unie en Oekraïne te ondertekenen. Daarop volgden de maandenlange grootschalige pro-westerse Euromaidan-protesten die in februari 2014 escaleerden in een kortdurende gewelddadige revolutie. Te midden van de protesten ontvluchtte Janoekovitsj Kiev en het land. Sachs 7) geeft aan dat er voldoende bewijs is dat de protesten georkestreerd werden door de CIA. Het zou niet de eerste keer zijn dat de VS een regime change operatie in het werk stelden.
De interim-regering-Jatsenjoek die aan de macht kwam, zei aanvankelijk dat zij geen plannen had om tot de NAVO toe te treden. De Associatieovereenkomst met de EU werd wel ondertekend. Na de Russische annexatie van de Krim en de Russische militaire steun aan de pro-Russische separatisten in het oosten van Oekraïne, waarbij het Oekraïense leger moest worden ingezet, werd dat anders. Na de Oekraïense parlementsverkiezingen in oktober 2014 maakte de nieuwe regering een prioriteit van toetreding tot de NAVO.
De VS zetten het plan voor uitbreiding van de NAVO met Oekraïne en Georgië door
Op de NAVO-top van Brussel in juni 2021 herhaalden de NAVO-leiders het besluit dat op de Top van Boekarest in 2008 was genomen. Oekraïne zou lid worden van het ‘Membership Action Plan’ (MAP). Dit helpt kandidaat-lidstaten van de NAVO om zich voor te bereiden op hun lidmaatschap en aan de vereisten te voldoen. Rusland is hierover nooit geconsulteerd en heeft al die tijd duidelijk gemaakt dat verdere uitbreiding van de NAVO niet gewenst is en dat een NAVO-lidmaatschap voor Oekraïne en Georgië een no-go is. Poetin wilde geen raketten in een buurland die gericht zijn op Moskou.
Het Westen heeft tot op het laatste moment de kans gehad om de oorlog te voorkomen door te verklaren dat Oekraïne geen lid zou worden van de NAVO. Die kans werd niet gegrepen. Integendeel, in december gaf Anthony Blinken, de minister van buitenlandse zaken van de VS aan dat de VS raketten wilden stationeren in de Oekraïne. Op 24 februari 2022 viel Rusland Oekraïne binnen en begon een verschrikkelijke oorlog. Zelfs toen diende zich nog een kans aan om de oorlog te stoppen en het verlies van duizenden mensenlevens te voorkomen. Na zeven dagen oorlog nam Zelenski het initiatief tot vredesonderhandelingen die plaats vonden in Istanbul. Met bemiddeling van de Turkse regering werd er een document opgesteld waarmee Poetin akkoord ging en waarmee de oorlog gestopt had kunnen worden. Onder druk van de VS en de UK trok Zelenski zich echter terug van de onderhandelingen. Boris Johnson gaf later als verklaring dat niet zozeer het belang van Oekraïne op het spel stond maar de Westerse hegemonie. Voor de VS was het verzwakken van Rusland belangrijker dan het beëindigen van de oorlog.
De NAVO-uitbreiding inclusief Oekraïne en Georgië leidde tot grote Russische weerstand, culminerend in de oorlog in Oekraïne. Een oorlog met duizenden doden aan beide zijden en geen enkel perspectief voor Oekraïne om deze oorlog te winnen. De NAVO heeft meerdere kansen laten liggen om de oorlog te voorkomen. Gemiste kansen voor diplomatie en het belang van het Westen om Rusland te verzwakken hebben vrede verhinderd. Wanneer we spreken over het Westen of de NAVO, bedoelen we met name de VS. Europa heeft nooit een eigen buitenlands beleid gehad en is altijd loyaal geweest aan de VS.
Trump wil de oorlog stoppen
Je kunt niet anders concluderen dat het project om de macht van Rusland terug te dringen is mislukt. Miljarden aan militaire steun en economische sancties hebben er niet voor gezorgd dat Rusland in de oorlog het onderspit moest delven. Integendeel Rusland is aan de winnende hand. Dat Trump de oorlog wil beëindigen heeft als voornaamste reden dat hij geen verliezer wil zijn. En wellicht ziet hij Rusland ook minder als een gevaar voor de VS en wil hij zijn aandacht meer op China richten. Hiermee zit de regering Trump op een totaal ander lijn dan de regering Biden.
Volgens de Amerikaans politikoloog John Mearsheimer 8) is de regering Trump akkoord gegaan met drie belangrijke voorwaarden die Rusland stelt om de oorlog met Oekraïne te beëindigen.
- Oekraïne blijft neutraal en komt niet bij de NAVO.
Dit betekent ook dat Oekraïne gedemilitariseerd zal moeten worden, zodat het geen enkele dreiging meer vormt voor Rusland.
- Overdracht van Territorium
Er moet een oplossing komen voor de gebieden die op het moment in handen zijn van Rusland. De Krim zal in Russische handen blijven en omdat Rusland wat de strijd op het slagveld betreft aan de winnende hand is zal het ook een groot deel van het veroverd gebied willen behouden. Wat dat betreft had Oekraïne beter akkoord kunnen gaan met de onderhandelingsuitkomst van Istanbul in maart 2022.
- Veiligheidsgarantie voor Oekraïne
Wat de veiligheidsgarantie betreft voor Oekraïne is Mearsheimer van mening dat de VS deze niet zullen willen bieden. En Rusland zal ook niet accepteren dat deze geboden wordt door de NAVO al of niet inclusief de VS. Dat betekent dat Oekraïne op zich zelf aangewezen zal zijn. Oekraïne zal dit niet accepteren, maar de vraag is of een andere oplossing voor Rusland aanvaardbaar is.
Voor Oekraïne zal dit betekenen dat het een ongunstige vrede zal moeten accepteren. Geen lidmaatschap van de NAVO, verlies van een deel van het territorium en onzekerheid met betrekking tot de veiligheidsgarantie. Het alternatief is doorgaan met de oorlog. Ook geen aantrekkelijke optie voor Oekraïne. De steun van de VS zal wegvallen. Europa lijkt wel genegen om met de coalition of the willing Oekraine te blijven steunen. De vraag is of dit realistisch zonder steun van de VS. De uitkomst zal zijn het voortduren van een uitzichtloze oorlog die door Oekraïne nooit gewonnen kan worden.
Wat betekent dat voor Europa?
Het is duidelijk dat het commitment van de VS met de NAVO aan het verdwijnen is. De NAVO-top eind juni in Den Haag zal uitwijzen hoe de NAVO er voor staat. De kans is groot dat Europa er alleen voor komt te staan. De EU lijkt dit nu ook te beseffen en is begonnen aan een inhaalslag. Het heeft 800 miljard aan leningen vrijgemaakt om de wapenproductie op te voeren en de defensiebudgetten van de verschillende lidstaten te verhogen. Het lijkt een beetje een paniek reactie, want het totale Europese defensiebudget is immers al drie keer zo hoog als he defensiebudget van Rusland. Belangrijker lijkt dat Europa meer eenheid brengt in de defensie-uitgaven en de gaten gaat opvullen die de VS achter laten. Het wordt ook tijd dat Europa zich los maakt van de VS en zijn eigen buitenlands beleid gaat bepalen. Hier hoort bij dat Europa de diplomatieke banden met Rusland aanhaalt en naar wegen zoekt om tot ontspanning te komen met Rusland. Hierbij is belangrijk dat Europa zich verdiept in de situatie van Rusland en zich niet laat leiden door Russia fobia.
Mari Beks
- Rob de Wijk in Nieuwsuur van 14 februari 2025[↩]
- We bekijken in dit verhaal vooral naar de historische aanloop naar de oorlog. We zijn er ons van bewust dat er veel meer aspecten een rol spelen, zoals culturele aspecten[↩]
- In het National Security Archive van de George Washington University zijn diverse documenten te vinden die deze overeenkomst bevestigen.[↩]
- Toespraak van Jeffrey Sachs voor het Europees Parlement op 22 februari 20225. Jeffrey Sachs is een Amerikaanse econoom en hoogleraar bij de Columbia-universiteit en adviseur van verschillende Oostbloklanden.[↩]
- Brochure ‘Geen NAVO oorlogstop!’ | De Nieuwe Vredesbeweging[↩]
- Toespraak van President Bill Clinton voor een NAVO-top in Brussel op 10 januari 1994.[↩]
- Toesprak voor Europees Parlement op 22 februari 2025.[↩]
- Interview met CNN op 19 februari 2025.[↩]
